Gunnar Knudsen

Knudsen vart fødd på garden Salterød i Stokken ved Arendal. Faren hadde etter nokre år som sjømann, sildefiskar og skipper etablert seg som skipsreiar og skipsbyggar, først på Salterød, deretter frå 1855 på Frednæs ved Porsgrunn.

Han ønskte at den eldste sonen Jørgen skulle overta firmaet hans, medan den fem år yngre Gunnar skulle bli jurist. Gunnar tok examen artium frå Skiens lærde skule i 1866 og andreeksamen ved universitetet i Christiania i 1867, men braut så over tvert og tok ingeniørutdanning ved Chalmers tekniska högskola i Göteborg. Så følgde praksisår som skipsingeniør ved Akers mek. Verksted i 1869/1870 og i 1870/1871 i Sunderland og i Skottland.

I 1872 overdro faren skipsbyggjeriet og dei fleste av båtane sine til sønene, men i 1889 blei kompaniskapen oppløyst og verdiane fordelt mellom dei. Gunnar Knudsen dreiv frå no av sitt eige reiarlag, frå 1904 under firmanamnet Aktieselskabet Borgestad. Under Knudsens leiarskap blei reiarlaget bygd opp til å bli eit av landets største og mest moderne. Som det første reiarlaget i landet gjekk det i 1912 inn i moderne tankfart.

I 1880 gifta Knudsen seg med Anna Sofie Cappelen, og då svigerfaren døydde i 1881, overtok han dennes eigedom Borgestad på over 1200 mål, som han dreiv opp til eit mønsterbruk. Garden var på nesten tusen mål, og både gardsbruket og hagebruket på Borgestad vart hans store interesse. På eigen grunn starta han tresliperi og chamottefabrikk (brent eldfast leire). Han medverka òg til skipinga av ei rekkje andre industribedrifter, blant dei Porsgrunds Porselænsfabrik.

I 1874 var han ein av grunnleggjarane av Laugstol bruk i Skien, der han 1885 bygde eit elektrisitetsverk. Som det første i Skandinavia leverte dette straum òg til private hushald. Han var òg seinare ein pioner når det gjaldt kraftutbygging og industriell utnytting av fossekrafta. Knudsen var ein allsidig organisasjonsleiar, mellom anna var han ei tid president i Rederforbundet og formann for Norsk Landmandsforbund.

I 1885 blei Knudsen med i den første norske arbeidarkommisjonen, der han tok initiativ til fleire viktige forslag. Han hadde frå ungdommen av vore oppteken av dei sosiale problema i det nye industrisamfunnet, eit engasjement som blei styrkt gjennom hans eiga tilknyting til moderne arbeidsliv. Det var, fortalde han sjølv, dei sosiale spørsmåla som hadde ført han inn i det politiske livet.

Knudsens politiske karriere starta i 1886, då han blei vald til ordførar i Gjerpen. Han kom opphavleg frå eit høgremiljø, men utvikla seg snart til radikal venstremann. På Stortinget representerte han Bratsberg amt (Telemark) i åra 1892–1894, 1895–1897 og 1900–1903. I åra 1906–1909 og 1913–1918 var han representant for Gjerpen krins og i åra 1919–1924 for Telemark. Han var stortingspresident frå 1906 til 1908 og i kortare periodar i 1913 og 1920–1921.

På Stortinget markerte Knudsen seg straks som ein sosialpolitisk pioner. I 1894 blei sosialkomiteen oppretta på hans initiativ, og han blei sjølv dens første formann. Som skipsreiar var han bekymra over dei mange forlisa i den norske handelsflåten, og i 1901 var han hovudmannen bak loven om tvungen lastelinje. I tollspørsmål var Knudsen moderat proteksjonist, og han bidrog til å innføre ei ikkje ubetydeleg tollskattlegging både for industrivarer og jordbruksprodukt.

Knudsen engasjerte seg i 1892/1893 i arbeidet for eit eige norsk konsulatvesen i unionen med Sverige. Han syntest at den radikale delen av Venstre gjekk for raskt fram i denne saka og røysta i 1895 for nye forhandlingar med Sverige, men uttalte i ein stortingsdebatt same år: «Eg hatar unionen med eit oppriktig hat.» Av prinsipp var han antimilitarist, men Sveriges militære overmakt gjorde òg han til ein tilhengjar av norsk opprusting.

I åra 1901–1903 var Knudsen medlem av Venstre-regjeringane til Johannes Steen (1898–1902) og Otto Blehr (1902–1903). Det første året gjorde han teneste i statsrådsavdelinga i Stockholm, seinare var han landbruks- og deretter finansminister. Han var medlem av komiteen som forhandla om ei løysing på konflikten om konsulatsaka og som la fram «kommunikeet» av 1903. Han vart spurt om å sitje i Francis Hagerup si samlingsregjering (1903–1905), men stilte slike krav at Hagerup avslo.

Då Christian Michelsen danna samlingsregjeringa si i mars 1905, var Knudsen den første han vende seg til. Michelsen ønskte han som statsminister i Stockholm, men Knudsen føretrekte embetet som finansminister. I Michelsen si regjering høyrde han til dei fredsvennlege i forkant av oppløysinga av unionen med Sverige. Han meinte av det å gi frå seg grensefestningane var eit lite offer for å unngå krig.

Knudsen høyrde i 1905 til dei leiande talsmennene for innføring av republikk. Hans avgang i oktober 1905 hadde direkte samanheng med denne striden. Han meinte at ei folkerøysting om statsforma måtte komme før det blei retta eit tilbod til prins Carl av Danmark, medan kollegaene insisterte på den motsette rekkjefølgja. Då handelsminister Sofus Arctander og utanriksminister Jørgen Løvland stilte kabinettsspørsmål på utfallet av folkerøystinga, og Knudsen blei nekta å leggje fram sitt syn for Stortinget, søkte han avskjed som finansminister 31. oktober 1905.

Kort etter at Knudsen gjekk ut av regjeringa i opposisjon til den samlingspolitikken som vart innleidd av Christian Michelsen. Då striden om konsesjonslovene spissa seg til, var Knudsen blant dei som dreiv igjennom splittinga av Venstre i konsoliderte Venstre og Frisinnede Venstre.

18. mars 1908 gjorde Knudsen comeback som regjeringsmedlem, no som stats- og finansminister. Bakgrunnen var Venstres «konsolidering» i januar 1908. På initiativ av Knudsen hadde Stortingets Venstreforening blitt oppløyst og ei ny foreining danna med han sjølv som formann og med utestenging av omtrent ein tredjepart av medlemmene. Utreinskinga hadde hatt til hensikt å eliminere dei moderate og samlingsvennlege elementa og å gjenreise eit uavhengig Venstre.

Knudsens første ministerium (1908–1910) var ei mindretalsregjering som var avhengig av støtte i Stortinget frå sak til sak. Han la opp til ein radikal politikk, og for det meste var det Arbeidarpartiets gruppe som sikra eksistensen av regjeringa. I 1909 blei det innført offentleg sjukeforsikring, og same år vedtok Stortinget «konsesjonslovar» for vasskraftutbygging, bergverk og skogeigedommar. Konsesjonsplikta blei for fossekraftas vedkommande gjort gjeldande ikkje berre for utanlandske interesser, men også for norske aksjeselskap.

I 1909 gjekk Carl Berner av som Venstres formann. Han blei etterfølgd av Knudsen, som hadde formannsvervet heilt til 1927. Valet i 1909 blei ein siger for Høgre og det nye Frisinnede Venstre. Som ei følgje av valutfallet gjekk Knudsens regjering av og blei avløyst av Wollert Konows ministerium.

Gunnar Knudsen var Noregs første landsfader, og som ein patriark styrte han landet om lag som han styrte dei mange bedriftene sine. Han var nok den første politikaren heile landet vart på fornamn med. «Han Gunnar» vart han kalla langt utanfor Venstres rekkjer.

Sjølv om han var utskjelt av opposisjonen i krigsåra, var Gunnar Knudsen populær blant folk flest. I ei vanskeleg tid var han fast og trygg og sjølvsikker. Han forsikra at han både åt godt og sov godt sjølv under dei vanskelegaste krisene. Det å kunne halde på norsk nøytralitet gjennom desse åra var heller inga lita oppgåve.

Det var liten tvil om at Knudsen personleg støtta England og USA. Han var ein stor ven av England og hadde god kontakt med engelske politikarar, men nokon stor utanrikspolitikar var han ikkje. Derimot er han utan tvil ein av våre store sosialpolitikarar, og fleire historikarar meiner at innsatsen hans for å trekkje arbeidarane med i samfunnsstyringa, i tillegg til å lette vilkåra deira med sosiale reformer, langt på veg gjorde at vi unngjekk ein revolusjonær situasjon her i landet etter den første verdskrigen.

At han leia regjeringa nesten som ein einevaldskonge finst det mange døme på. Han hadde ein fast krins rundt seg som han rådførte seg med, men avgjerdene tok han på eiga hand. Suverent skifta han ut statsrådar han var misnøgd med, og det var langt frå alle av statsrådskifta han var like heldig med. Skifta var mange, og i 1920 var det berre Knudsen sjølv og utanriksminister Nils Ihlen att av mannskapet frå 1913.

Dei fleste statsrådane fann seg i Knudsens leiarstil. Det var uråd å stå imot han når han ville noko. Sjølv om regjeringa hadde eit klart venstrefleirtal bak seg i Stortinget i krigsåra, så var venstregruppa langt frå samstemt. Inga regjering har vel nytta seg av fleire kabinettspørsmål enn det regjeringa Gunnar Knudsen måtte gjere, og det var kabinettspørsmål for å hindre at venstrefolk braut ut.

Gunnar Knudsen var ingen ideolog. Han var ein pragmatisk praktikar, men ein som likevel hadde klare mål med politikken sin. Som talar var han også kvardagsleg og jordnær, utan dei store faktene, men han var uvøren med det han sa. Han var ingen taktikar, men snakka rett frå levra.

Knudsen var religiøst engasjert og vurderte sitt politiske virke i lys av den kristne kallstanken. Knudsen sjølv har også skrive at han trur det var ei høgare makt som held handa si over Noreg både i krigsåra og i 1814 og 1905.

Borgestad kyrkje med Emanuel Vigelands glasmåleri, som han lét oppføre til minne om dottera Gudrun, står som eit varig minne over denne sida ved personlegdommen hans.

Gunnar Knudsen døydde av hjernebløding i 1928 og blei gravlagt i familiegravstaden ved Borgestad kyrkje.

• Erindringer 1905–1925, 1998

• Maleri Gunnar Knudsen ombord i Terje Vigen av Emanuel Vigeland, 1917; Borgestad, Skien
• Maleri Hvid sjø, stø kurs av Emanuel Vigeland, 1917; Norges Rederiforbund, Oslo
• Statue av Gustav Lærum, 1931; Borgestad
• Maleri av Eilif Peterssen, 1917
• Maleri av Emanuel Vigeland, 1928
• Byste (bronse) av Anders Svor, 1927; Stortinget

• Noregs historie frå 1905 til 1939
• Noreg under første verdskrigen
• unionsoppløysinga i 1905

• Berg, Roald: Norge på egen hånd. 1905–1920, bind 2 av Norsk utenrikspolitikks historie, 1995
• Castberg, Johan: Dagbøker 1900–1917, 1953
• Fasting, Kåre: Nils Claus Ihlen, 1855 – 24. juli – 1955, 1955
• Fuglum, Per: Én skute – én skipper: G.K. som statsminister 1908–10 og 1913–20, 1989
• Fuglum, Per: biografi i Norsk biografisk leksikon, andre utgave (NBL2)
• Haffner, Vilhelm: biografi i Stortinget og statsrådet 1915–1945, bind 1, 1949
• Keilhau, Wilhelm: Norge og verdenskrigen, 1927
• Lindstøl, Ole Torjesen: biografi i Stortinget og statsraadet 1814–1914, bind 1, 1914
• Mjeldheim, Leiv: Folkerørsla som vart parti. Venstre frå 1880-åra til 1905, 1984
• Nissen, Bernt A.: biografi i Norsk biografisk leksikon, første utgave (NBL1), bind 7, 1936
• Nissen, Bernt A.: Gunnar Knudsen, 1957
• Seip, Anne-Lise: Sosialhjelpstaten blir til. Norsk sosialpolitikk 1740–1920, 1984
• Skåum, Alf: Borgestad Fabrikker 1887–1987. En saga om bedriftsmennesker og miljø, 1987

Artikkelen inneheld utdrag frå Harald Kjølås: Norske statsministrar, Det Norske Samlaget 1999

Redigert med digital einerett etter avtale med Det Norske Samlaget 2012