Tarjei Vesaas' forfattarskap er eit av dei mest betydelege i norsk og nordisk litteratur i åra 1940–70. Han er sentral som lyrikar, novellist og romanforfattar, men det er særleg romanforma han har fornya med sin særeigne syntese av lyriske og episke element, som i hovudverka Fuglane og Is-slottet.
Tarjei Vesaas voks opp som den eldste av tre brør på garden Vesås. Hausten 1917 byrja han på eit årskurs på Voss Folkehøgskule, der styraren Lars Eskeland styrkte hans litterære interesser. Åra heime på Vesås fram til debuten 1923, avbrotne av eit 7 månaders opphald i hovudstaden som gardist 1918–19, var einsame og vanskelege, skriv han sjølv (Om skrivaren), og skrivinga kom til å bli viktigare og viktigare for han. Med medlemskap i Den norske Forfatterforening fekk Vesaas høve til å gjere fleire lange stipendreiser til storbyar i Europa i åra 1925–33. Fleire av bøkene hans i denne perioden er dels skrivne i utlandet, men ber få ytre merke av det. Dei lengste opphalda hadde han i München, der han likte seg best. Våren 1933 kom han heim, som trulova mann, og 1934 gifte han seg med Halldis Moren og vart bufast på Midtbø, garden i Vinje som han tidlegare hadde kjøpt av ein onkel. Odelsgarden Vesås tok ein yngre bror over.
Forfattarskapen til Vesaas omfattar mange sjangrar, først og fremst romanar, noveller og lyrikk, men han skreiv òg skodespel, høyrespel, essays, artiklar og reisebrev. Sakprosaen hans vart ikkje gitt ut i bokform, men samlinga Huset og fuglen inneheld eit utval av sakprosa- og fiksjonstekstar som ikkje tidlegare har vori publisert i bokform.
Etter eit par refusjonar debuterte Tarjei Vesaas som romanforfattar 1923 med Menneskebonn. Både i denne boka og i dei neste er mennesket lite, hjelpelaust og einsamt, bunde til tunge eksistensielle kår. Det gir dei eit dystert-romantisk og stundom sentimentalt preg. Dei svarte hestane bryt med dette stilpreget gjennom ein sterkare realistisk skrivemåte med større vekt på miljøskildring og ei meir samansett og spennande handling. Vesaas prøvde seg også i det store episke formatet i romanserien om Klas Dyregodt, men utan heilt å lykkast. Den første boka i serien, Fars reise, er den beste. Den store, dirrande dammen og angsten for katastrofen om dammen skulle breste, gir romanen ei trugande stemning. Brytninga mellom livsangst og lagnadstru på den eine sida og livsvilje og livstru på den andre pregar også Klas' utvikling i dei to neste bøkene, Sigrid Stallbrok og Dei ukjende mennene, men vekta ligg tungt på undergang og forfall, inntil Klas, på randa til sjølvmordet, høyrer dei forløysande orda “Du rår deg sjølv, Klas.”
Isolasjons- og einsemdstematikken er sentral i heile forfattarskapen til Vesaas, men den fjerde boka om Klas Dyregodt, Hjarta høyrer sine heimlandstonar, har eit heilt anna og lysare stemningspreg enn dei tidlegare. 1933 gav Vesaas ut romanen Sandeltreet, ein liten, merkeleg og undervurdert roman, som peikar mot den formeksperimenterande Vesaas i 1940-åra.
Den store gjennombrotsromanen er Det store spelet frå 1934, som fekk samtidskritikken til å juble. Her var eit bondemiljø og ei harmonisering av motsetningar som kritikarane kunne identifisere seg med. Det er eit tydeleg vitalistisk innslag i Det store spelet, “ei fælsleg makt bakom som dreiv menn og kvinner saman, og ikkje spurde etter kor vondt eller godt dei fekk leva som var slengde inn”. Dette vitalistiske preget er enda tydelegare i framhaldet, romanen Kvinnor ropar heim.
Vesaas kalla 1940 eit “tidskifte” og eit “tenkjemåte-skifte” som “førde med seg ny skrivemåte, utan vidare”. I tråd med dette kunne han kalle Kimen “eit deleteikn” i forfattarskapen sin. Den rekkja av romanar som Kimen innleier, er prega av Vesaas' utprøving av og eksperimentering med romanforma og resulterer i fleire ulike formvariantar og typar brot med den litterære realismens konvensjonar. Men lesen på langs ser ein også tydeleg den indre samanhengen i forfattarskapen som gjer det problematisk å operere med for skarpe faseinndelingar. Handlinga i Kimen er konsentrert til eit døgn, og døgnfasane blir utnytta symbolsk. Den eksistensielle tematikken, med erkjenning av skyld, soning og oppreising, blir knytt til ein fortetta, dramatisk situasjon, ikkje til eit langt, episk forløp som i Dyregodtbøkene og Bufastbøkene.
Huset i mørkret er ein allegorisk roman der tittelen viser til “Noreg under okkupasjonen” på det overførte meiningsplanet. Stiliseringa av personar og rom gjer det lett å overføre teksten til konkrete grupperingar, forhold og stemningar under okkupasjonen. Bleikeplassen og Tårnet vart skrivne under okkupasjonen, før Huset i mørkret, og manuskripta låg nedgravne i ein sinkboks til krigen var slutt. Dei ytre forholda i Bleikeplassen er vaskinga av skitne klede i vaskehuset og bleikinga av dei. Dei “tilsvarande” indre prosessane er tilsulkinga av sinnet til hovudpersonen Johan Tander og den reinsinga, eller lutringa, han går gjennom til slutt. Tittelbildet i Tårnet er meir samansett og uklårt. Det kan koplast til samvit og rettferd og menneskelege ressursar, men også til eit veldig skyldkompleks og eit demonisk forsøk på å løyne årsaka til skulda som faren Randolf og sonen Nils har ført på seg. Signalet skaper eit absurd univers som gir assosiasjonar til både Kafka og Beckett utan at det er tale om direkte påverking. Handlinga er lagt til ein togstasjon. Signalet som skal sette toget i fart, kjem aldri. Ei diffus kjensle av angst og skam gjer dei reisande handlingslamma og passive.
I Vårnatt dramatiserer Vesaas fjortenåringen Hallsteins og den eldre søstras møte med ei vaksen, forvrengd verd som “bankar hardt på ytterdøra” og krev hjelp. Både Hallstein og søstra har ein sterk vilje og ei stor evne til å integrere det nye og konfliktfylte livsinnhaldet. Evna til sosial integrasjon, evna til å bli 'vaksen', har derimot ikkje Mattis i Fuglane. Vesaas framstiller her ei motsetning mellom to forståingshorisontar som det ikkje går noka bru mellom, og som endar med isolasjon og død for han som står utanfor den rasjonelle, praktisk orienterte bygdefellesskapen. Det sentrale spørsmålet i romanen gjeld Mattis' identitet; er han ein tust eller ein poet?
Vårnatt og særleg Fuglane integrerer det realistiske og det symbolske på meisterleg vis, medan Brannen, med si ekspresjonistiske framstilling, bryt radikalt med realismens konvensjonar. Som i Vårnatt skjer det ein dramatisk konfrontasjon mellom ungguten Jon og verda, som dels er ei ytre verd og dels ei indre, marerittaktig verd. Også i denne dystre og pessimistiske romanen er det eit spinkelt håp knytt til det avsluttande signalet frå den unge jenta som ofrar livet i protest.
I Is-slottet viser forfattaren sin meisterskap: som forteljing enkel og medrivande, som lyrisk-symbolsk tekst uendeleg assosiativ og ugripeleg. Reint formalt syner denne kombinasjonen av handling og innsikt seg ved at handlinga hyppig stansar opp og blir følgd av tekstar, dikt, prosadikt, episke tekstar som kommenterer det tematiske. Resultatet er ei heilt spesiell romanform. Igjen er hovudpersonane barn, elleveåringane Unn og Siss, og igjen er tittelsymbolet isslottet solid forankra i romanens vinterrom, som eit fysisk og psykisk kompleks, eit vakkert, fortrollande og dødsfarleg ispalass. Bruene liknar Is-slottet formalt, i vekslinga mellom den realistiske forteljinga og dei lyrisk-symbolske tekstane som utdjupar og perspektiverer handlinga. Som i Vårnatt og Brannen er evna til mogning og viljen til ansvar sterk hos dei unge.
Vesaas' siste, sjangeroverskridande prosabok, Båten om kvelden, skil seg formalt ut frå alle dei andre bøkene i forfattarskapen. Ragnvald Skrede kalla boka “ein novellistisk utforma sjølvbiografisk roman” og får på det viset fram nokre viktige sjangertrekk ved boka. Båten om kvelden er også tydeleg ei sluttbok som tar opp att kjende motiv og tema frå forfattarskapen, men med den søkande holdninga like intakt.
På sitt beste er novellisten Vesaas fullt på høgd med romanforfattaren. Det syner han døme på i alle sine fire samlingar, men Vindane er den beste og jamnaste. Mange av hans meisternoveller har barn i hovudrollene. I dei to første samlingane, Klokka i haugen og Leiret og hjulet, har fleire av novellene motivisk og tematisk tilknyting til Bufast-bøkene. Leiret viser til det skøyre og forgjengelege, hjulet til lagnaden og den ustanselege tida. Motsetninga har, som i Det store spelet, eit vitalistisk grunnlag. Den siste novellesamlinga, Ein vakker dag, er meir ujamn enn Vindane, men har eit høgdepunkt som Det snør og snør, som peikar mot formspråket i romanar som Brannen. Men dei fleste novellene til Vesaas står nærmare formspråket i Fuglane og Is-slottet, med sine symbolske utvidingar og perspektiveringar av ein gjenkjenneleg ytre røyndom.
Vesaas skreiv både dikt og prosadikt i tida før og omkring romandebuten 1923, men noka diktsamling gav han ikkje ut før Kjeldene 1946. I dei 10 åra som følgde, kom det fire samlingar til, men så gjekk det heile 14 år før den siste samlinga, Liv ved straumen, kom ut. Som lyrikar er ikkje Vesaas så formalt nyskapande som han er som romanforfattar, men han høyrer likevel til dei fremste lyriske modernistane i 1940- og 1950-åra. Kjeldene har dikt i både tradisjonell metrisk form og i frie vers, men i dei seinare samlingane er det dei frie versa som heilt dominerer. Det gamle, tradisjonelle reise- eller vandringsmotivet ligg til grunn for store delar av Vesaas' lyrikk, slik tittelen på samlinga Lykka for ferdesmenn signaliserer. Vesaas' dikt tematiserer ofte spenningar mellom det nære og det fjerne, mellom det trygge og det utrygge, det kjente og det ukjente, det flyktige og det varige, mellom lykke- og angstopplevingar. I fleire dikt, særleg i dei første samlingane, er tematikken og det etiske engasjementet knytt til ein historisk kontekst prega av den kalde krigen og angsten for atombomba. Høgdepunktet som lyrikar nådde Vesaas i si siste samling frå dødsåret 1970. Ho har eit stort tematisk spenn, samtidig som humoren i fleire dikt skaper ein forsonande distanse til dei store motseiingane og spørsmåla som har prega den lyriske forfattarskapen hans.
Vesaas' kjærleik til teatret var ulykkeleg om suksess er målestokken. Skodespelversjonen av romanen Bleikeplassen, framførd på Det Norske Teatret 1953, vart hans største og einaste teatersuksess. Stykket vart også sett opp i Göteborg og i Helsingfors, og Fjernsynsteatret sende det som Nordvisjons-stykke 1965. Prosten vart oppførd på Det Norske Teatret i utgivingsåret 1925, Guds bustader same stad 1928 med tittelen Frå fest til fest. Begge stykka vart stort sett slakta av dei leiande kritikarane. Antikrigsstykket Ultimatum vart oppført på Det Norske Teatret 1934, med blanda kritikk. Morgonvinden, med handling frå motstandsarbeidet i eit okkupert land, oppført på Det Norske Teatret 1947, var det siste stykket Vesaas skreiv direkte for scenen. 1958 spela det same teatret tre småstykke (Laurdagskveld, 21 år og Avskil med treet) med fellestittelen Vår eigen song. Dette er tekstar som Radioteatret hadde oppført tidlegare.
Vesaas bidrog med hell til høyrespelsjangeren. Radioteatret framførde også Tøyveret, Det rare, Sabelskuggen, Blå knapp borte og Regn i hår. Høyrespela var dels dramatiseringar av noveller, dels skrivne parallelt som noveller og høyrespel. Det siste høyrespelet Vesaas skreiv for Radioteatret, var Ultimatum, basert på skodespelet frå 1934.
Det var først og fremst som forfattar Vesaas var ein offentleg person. Han var rett nok eit samfunnsengasjert menneske, men tok lite del i offentleg ordskifte. Nynorsk var hans sjølvsagde målform, først med tydelege dialektinnslag, men med romanen Kimen moderniserte han nynorsken sin og følgde 1938-reformen. Han gir uttrykk for at nynorsk må vere “eit moderne levande språk som er i tida”. Vesaas gav avkall på Statens æresløn, på Statens æresbustad, Grotten, og på kommandørkorset av St. Olavs Orden av di det ikkje “heng i hop med heile min natur”, som han skreiv. Spenninga mellom privatpersonen, det smålåtne, allminnelege og balanserte bygdemennesket, og den dristige, modernistiske forfattaren med sitt besettande innsyn i angst og gru, er stor og merkeleg.
Vesaas hadde Statens kunstnarløn frå 1947, og han fekk mange litterære prisar, m.a. Veneziaprisen for novellesamlinga Vindane 1953 og Nordisk Råds Litteraturpris for Is-slottet 1964. For desse prispengane etablerte han legatet Tarjei Vesaas' debutantpris. Mange av bøkene hans er omsette til ei lang rekkje språk. I den norske litterære institusjonen i dag har han ein trygg og høg posisjon.